|
|
Sú-bêng (史明), 1918 nî 11 goe̍h 9 ji̍t chhut-sì, pún-miâ Si Tiâu-hui (施朝暉), sī chó-phài Tâi-oân to̍k-li̍p ūn-tōng ê tiōng-iàu jîn-bu̍t. I sī To̍k-li̍p Tâi-oân Hōe ê chhòng-sí-chiá kap Tâi-oân-lâng 400 Nî Sú (台灣人四百年史) chit-pún chheh ê chok-chiá. 1952 nî, I tī Tâi-pak chhī-gōa chún-pī beh chhì-sat Chiúⁿ Kài-se̍k, chóng-sī tāi-chì thê-chêng piak-khang, Sú Bêng khòaⁿ-phòa kóaⁿ-kín tô-bông khì Ji̍t-pún. I mā hông chheng chò sī "chòe-āu 1-ê o͘-miâ-toaⁿ" jîn-bu̍t, tī 1993 nî chài-chhù hôe-kàu kò͘-hiong Tâi-ôan. Liáu-āu, i cho͘-chit sêng-li̍p Tâi-pak Ài-hiong-hōe, Ko-hiông Ài-hiong-hōe chit-khóan ê ki-chân cho͘-chit. Che í-gōa, mā kè-sio̍k teh thui-sak To̍k-li̍p Tâi-oân Hōe ê chèng-tī lí-liām. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Chiù-khí sī chhùi-khí pēⁿ ê 1 khoán koè-têng kap kiat-kó. In-ūi gê-khí ê kiat-kò͘ siū siong-hāi, chhùi-khí seⁿ chiù-khang. Chiù-khí sī put-chí-á phó͘-phiàn ê pēⁿ, pí i koh khah phó͘-phiàn--ê, kan-na ū kám-mō͘. It-poaⁿ kóng khí, gín-á, nî-hoè khah chió ê sêng-liân-lâng hoat-seng chiù-khí ê pí-lē khah koân, chóng--sī jīm-hô lâng to̍h ū khó-lêng hoat-seng. Chiù-khí sī siàu-liân-lâng lak chhùi-khí siāng kài chú-iàu ê goân-in. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Kha-kiû chit jī, it-póaⁿ sī chí hia̍p-hōe kha-kiû (Eng-gí: association football), che sī thong sè-kài siōng chē lâng sńg, siōng chē lâng khoàⁿ ê kiû-tūi thé-io̍k ūn-tōng. Chia só͘ kóng ê hia̍p-hōe kha-kiû, sī chí ha̍h FIFA (Kok-chè Kha-kiû Hia̍p-hoē Liân-bêng) kok-chè phiau-chún ê kha-kiû hêng-sek; nā pa̍t-khoán kha-kiû, pí-lūn Bí-kok kha-kiû ia̍h La-gú-bih, in liû-hêng ê tē-khu khah iú-hān. Kha-kiû pí-sài ê lâng hun 2 tūi, 1 tūi siōng chē ū 11 ê kiû-oân. That kiû ji̍p-khì kiû-mn̂g khah chē kái ê hit tūi sǹg iâⁿ. Kha-kiû iōng--ê kiû mā hō-chò " kha-kiû, chú-iàu khò kha lâi tín-tāng; chóng--sī mā ún-chún chhiú í-goā ê sin-ku pō͘-ūi khì sak. Kò͘ kiû-mn̂g ê kiû-oân sī î-it ē-tàng tī pí-sài-khu lāi-té iōng chhiú bōng kiû ê lâng. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Pat-kòa, ha̍k-miâ Birgus latro, sī siāng tōa chéng ê lio̍k-tē hē-lūi kiam chiat-chiok tōng-bu̍t. Bûn-hiàn kì-chài ê tōa-sè bô it-tēng. Kin-kù tōa pō͘-hūn ê chu-liāu, siāng tāng kàu 4.1 kong-kin, tn̂g 40 kong-hun, kha nā chhun tn̂g ē-tàng kàu 91 kong-hun. Kang--ê it-poaⁿ pí bó--ê khah tōa chiah. Pat-kòa ki-pún-siōng sī 1 khoán kià-seⁿ-á. Pat-kòa chú-iàu chia̍h kok chióng kóe-chí, pau-koah iâ-chí kap bû-hoa-kó. In Ū-hoat-tō͘ iōng i chho͘-ióng ê "khîⁿ-á" chiong iâ-chí khak kòng phòa, thang chia̍h lāi-bīn ê iâ-iû. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Âng-hái sī Ìn-tō͘-iûⁿ ê 1-ê hái-oan, tiàm-tī A-chiu kap Hui-chiu kau-kài ê só͘-chāi. Thàng hái ê chhùi tī siōng lâm kak, keng-kòe Bab-el-Mandeb Hái-kiap sio-chiap Aden-oan. Í-pak sī Sinai Poàn-tó, Aqaba-oan, kap Suez-oan kiam Suez Ūn-hô. Âng-hái sī sè-kài siōng pak ê jia̍t-tài hái, lâm-pak iok-lio̍k 1900 km tn̂g, siōng khoah 300 km khah ke. Bīn-chek tāi-iok 450000 km². Hái-té pêng-kin ū 500 m chhim, tī tiong-ng hái-kau hit-tah-á siōng chhim 2500 m. Oá pak-hoāⁿ ê kok-ka ū Ai-ki̍p, Í-sek-lia̍t, Iok-tàn; sai-hoāⁿ ū Sudan kap Ai-ki̍p; tang-hoāⁿ ū Saud ê A-la-pek kap Yemen; lâm-hoāⁿ ū Djibouti, Eritrea, Somalia téng-kok. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
Chhùi-khí ê hoat-io̍k, ùi phoe-thai sè-pau seng-tióng khai-sí kàu puh-khí ji̍p kháu-khiuⁿ, sī ho̍k-cha̍p ê kòe-têng. Sui-bóng chē-chē bu̍t-chióng ū chhùi-khí, in chhùi-khí ê hoat-io̍k kah jîn-lūi bô-siáⁿ-mi̍h bô-siâng. Nā-beh-ū khong-kiān ê kháu-khiuⁿ khoân-kéng, tī thai-jî hoat-io̍k ê sek-tòng kai-tōaⁿ lāi-té, khí-iū-chit, khí-pún-chit, khí-kut-chit, kap khí-chiu cho·-chit tio̍h-ài khai-sí hoat-io̍k. Gín-á-khí tī seⁿ-kiáⁿ-tē lāi-té tē-6 chì tē-8 lé-pài khai-sí hêng-sêng, ah tōa-lâng-khí tī seⁿ-kiáⁿ-tē ê tē-20 lé-pái khai-sí hêng-sêng. Ká-sú chhùi-khí bô tī chit-ê sî-chūn khai-sí hoat-io̍k, in tio̍h bē hoat-io̍k. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
|
Richard Clayderman, 1953 nî 12 goe̍h 28 ji̍t chhut-sì, sī Hoat-kok ê chi̍t-ê kǹg-khîm-ka. Clayderman goân-lâi ê miâ-jī kiò chò Philippe Pagès, tī Hoat-kok Pa-lí chhut-sì, 6 hoè khai-sí o̍h kǹg-khîm, 12 hoè ê sî-hāu hō͘ Pa-lí Im-ga̍k Ha̍k-īⁿ ( Conservatoire de Paris) lo̍k-chhú. 1976 nî, im-ga̍k chè-chok-jîn Olivier Toussaint kap Paul de Senneville chhiáⁿ i chò im-ga̍k choan-chi̍p lo̍k-im, i toâⁿ kǹg-khîm-khek Ballade pour Adeline ( Hō͘ Adeline ê Ballad), chia choan-chi̍p tī 38 ê kok-ka boē chhut 2200 bān tiuⁿ. Kin-á-ji̍t Richard Clayderman sī sè-kài chhut-miâ ê kǹg-khîm-ka, ū 1,300 khek kǹg-khîm-khek. I tī 2010 nî kap Typhaine kiat-hun, hiān-chāi seng-oa̍h tī Hoat-kok Île-de-France ê Saint-Ouen. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Khí-kho ê tńg-se̍h chhiat-siah kang-kū chú-iàu sī pau-koah bôa-chiam ( bur), géng-bôa ke-si ( abrading tool), kap thui-kim-châi ( polishing agent) chit 3 lūi. Pau-hâm ê hōan-ûi chiâⁿ-khoah, ùi tan to-mê ê lak-chǹg ( twist drill) kàu to to-mê ê chhiat-siah ê bôa-chiam, sīm-chì kúi-cha̍p-ê to-mê piàn-sêng bôa-iù kong-lêng ê bôa-chiam; ùi thoàⁿ-kǹg, o͘-kǹg, chia siāng-chē kúi-cha̍p-ê to-mê kàu soān-chio̍h bôa-chiam ū sǹg-bē-chheng ê soān-chio̍h lia̍p-á; tán-kàu thui-kim-châi, lia̍p-á sò͘-bok koh khah chē. Sui-bóng chia ê chē-chē ke-si ê gōa-piáu koh-iūⁿ, chhiat-siah kong-lêng chha-pia̍t chin-tōa, in lóng kāng-khoán ài keng-kòe tńg-se̍h, pháng ê tōng-chok chiah ē-sái hoat-hui in kò-pia̍t ê kong-lêng. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
Sin-káng bûn-su sī ùi kin-á-ji̍t Tâi-oân Tâi-lâm hit tah ê Pêⁿ-po͘-cho̍k siā-lí lâu--lo̍h-lâi ê thó͘-tē sòe--lâng, bé-bē, chioh-chîⁿ téng hong-bīn ê khè-iok bûn-su, khah-chá tī Tâi-oân-ōe ū hō͘-chò hoan-á-khè. Tùi bûn-su só͘ sú-iōng ê giân-gí lâi khoàⁿ, ū kan-na iōng Lô-má-jī ê Pêⁿ-po͘-oē tan-giân-gí bûn-su, oân-ná ū Hàn-bûn, Pêⁿ-po͘-oē tùi-chiò ê siang-giân-gí bûn-su. Taⁿ iok-lio̍k ū 140-gōa-kiāⁿ ū pó-chûn. Sui-jiân sī gián-kiù Pêⁿ-po͘ bûn-hòa, Tâi-oân chá-chêng le̍k-sú ê tin-kùi châi-liāu, put-jî-kò in-ūi Sin-káng-gí sit-thoân, taⁿ bián-kióng ū châi-tiāu kái-tha̍k ê ha̍k-chiá bô kúi-ê-á. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
Lîm Bō͘-seng (林茂生), 1887 nî 10 goe̍h 30 ji̍t chhut-sì, sī Tâi-oân thâu-chi̍t ūi thiat-ha̍k phok-sū. I tī 1929 nî tit-tio̍h Bí-kok Columbia Tāi-ha̍k tiat-ha̍k phok-sū ha̍k-ūi, tńg Tâi-oân liáu-āu khì Tâi-lâm Ko-téng Kang-gia̍p Ha̍k-hāu kà-chheh, sī Eng-gí Tek-gì kho ê chú-jīm kiam tô͘-su-koán ê koán-tiúⁿ. 1945 nî, i chiap chò chiàn-āu Tâi-oân Tāi-ha̍k Bûn-ha̍k-īⁿ īⁿ-tiúⁿ. 1947 nî, 228 Sū-kiāⁿ hoat-seng tang-tiong, ū lâng chhiáⁿ i chhut-bīn hia̍p-siong sū-kiāⁿ ê chhu-lí pān-hoat. I jīn-ûi ha̍k-chiá put-eng-kai khì chhap chèng-tī, kan-na tī 3 goe̍h 4 ji̍t khì Chhú-lí Úi-oân-hoē hoat-piáu ián-káng, hi-bōng ài kong-pêng, ài ū kiàn-sek-sèng, tio̍h bô koh chhut-bīn. Chóng-sī kàu 3 goe̍h 10 ji̍t, poeh ê lâng khì in tau kā chhoā-cháu. Chū án-nē m̄-bat koh khoàⁿ tio̍h i ê lâng. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
Sú-bêng (史明), 1918 nî 11 goe̍h 9 ji̍t chhut-sì, pún-miâ Si Tiâu-hui (施朝暉), sī chó-phài Tâi-oân to̍k-li̍p ūn-tōng ê tiōng-iàu jîn-bu̍t. I sī To̍k-li̍p Tâi-oân Hōe ê chhòng-sí-chiá kap Tâi-oân-lâng 400 Nî Sú (台灣人四百年史) chit-pún chheh ê chok-chiá. 1952 nî, I tī Tâi-pak chhī-gōa chún-pī beh chhì-sat Chiúⁿ Kài-se̍k, chóng-sī tāi-chì thê-chêng piak-khang, Sú Bêng khòaⁿ-phòa kóaⁿ-kín tô-bông khì Ji̍t-pún. I mā hông chheng chò sī "chòe-āu 1-ê o͘-miâ-toaⁿ" jîn-bu̍t, tī 1993 nî chài-chhù hôe-kàu kò͘-hiong Tâi-ôan. Liáu-āu, i cho͘-chit sêng-li̍p Tâi-pak Ài-hiong-hōe, Ko-hiông Ài-hiong-hōe chit-khóan ê ki-chân cho͘-chit. Che í-gōa, mā kè-sio̍k teh thui-sak To̍k-li̍p Tâi-oân Hōe ê chèng-tī lí-liām. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Chiù-khí sī chhùi-khí pēⁿ ê 1 khoán koè-têng kap kiat-kó. In-ūi gê-khí ê kiat-kò͘ siū siong-hāi, chhùi-khí seⁿ chiù-khang. Chiù-khí sī put-chí-á phó͘-phiàn ê pēⁿ, pí i koh khah phó͘-phiàn--ê, kan-na ū kám-mō͘. It-poaⁿ kóng khí, gín-á, nî-hoè khah chió ê sêng-liân-lâng hoat-seng chiù-khí ê pí-lē khah koân, chóng--sī jīm-hô lâng to̍h ū khó-lêng hoat-seng. Chiù-khí sī siàu-liân-lâng lak chhùi-khí siāng kài chú-iàu ê goân-in. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Kha-kiû chit jī, it-póaⁿ sī chí hia̍p-hōe kha-kiû (Eng-gí: association football), che sī thong sè-kài siōng chē lâng sńg, siōng chē lâng khoàⁿ ê kiû-tūi thé-io̍k ūn-tōng. Chia só͘ kóng ê hia̍p-hōe kha-kiû, sī chí ha̍h FIFA (Kok-chè Kha-kiû Hia̍p-hoē Liân-bêng) kok-chè phiau-chún ê kha-kiû hêng-sek; nā pa̍t-khoán kha-kiû, pí-lūn Bí-kok kha-kiû ia̍h La-gú-bih, in liû-hêng ê tē-khu khah iú-hān. Kha-kiû pí-sài ê lâng hun 2 tūi, 1 tūi siōng chē ū 11 ê kiû-oân. That kiû ji̍p-khì kiû-mn̂g khah chē kái ê hit tūi sǹg iâⁿ. Kha-kiû iōng--ê kiû mā hō-chò " kha-kiû, chú-iàu khò kha lâi tín-tāng; chóng--sī mā ún-chún chhiú í-goā ê sin-ku pō͘-ūi khì sak. Kò͘ kiû-mn̂g ê kiû-oân sī î-it ē-tàng tī pí-sài-khu lāi-té iōng chhiú bōng kiû ê lâng. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Pat-kòa, ha̍k-miâ Birgus latro, sī siāng tōa chéng ê lio̍k-tē hē-lūi kiam chiat-chiok tōng-bu̍t. Bûn-hiàn kì-chài ê tōa-sè bô it-tēng. Kin-kù tōa pō͘-hūn ê chu-liāu, siāng tāng kàu 4.1 kong-kin, tn̂g 40 kong-hun, kha nā chhun tn̂g ē-tàng kàu 91 kong-hun. Kang--ê it-poaⁿ pí bó--ê khah tōa chiah. Pat-kòa ki-pún-siōng sī 1 khoán kià-seⁿ-á. Pat-kòa chú-iàu chia̍h kok chióng kóe-chí, pau-koah iâ-chí kap bû-hoa-kó. In Ū-hoat-tō͘ iōng i chho͘-ióng ê "khîⁿ-á" chiong iâ-chí khak kòng phòa, thang chia̍h lāi-bīn ê iâ-iû. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Âng-hái sī Ìn-tō͘-iûⁿ ê 1-ê hái-oan, tiàm-tī A-chiu kap Hui-chiu kau-kài ê só͘-chāi. Thàng hái ê chhùi tī siōng lâm kak, keng-kòe Bab-el-Mandeb Hái-kiap sio-chiap Aden-oan. Í-pak sī Sinai Poàn-tó, Aqaba-oan, kap Suez-oan kiam Suez Ūn-hô. Âng-hái sī sè-kài siōng pak ê jia̍t-tài hái, lâm-pak iok-lio̍k 1900 km tn̂g, siōng khoah 300 km khah ke. Bīn-chek tāi-iok 450000 km². Hái-té pêng-kin ū 500 m chhim, tī tiong-ng hái-kau hit-tah-á siōng chhim 2500 m. Oá pak-hoāⁿ ê kok-ka ū Ai-ki̍p, Í-sek-lia̍t, Iok-tàn; sai-hoāⁿ ū Sudan kap Ai-ki̍p; tang-hoāⁿ ū Saud ê A-la-pek kap Yemen; lâm-hoāⁿ ū Djibouti, Eritrea, Somalia téng-kok. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
Chhùi-khí ê hoat-io̍k, ùi phoe-thai sè-pau seng-tióng khai-sí kàu puh-khí ji̍p kháu-khiuⁿ, sī ho̍k-cha̍p ê kòe-têng. Sui-bóng chē-chē bu̍t-chióng ū chhùi-khí, in chhùi-khí ê hoat-io̍k kah jîn-lūi bô-siáⁿ-mi̍h bô-siâng. Nā-beh-ū khong-kiān ê kháu-khiuⁿ khoân-kéng, tī thai-jî hoat-io̍k ê sek-tòng kai-tōaⁿ lāi-té, khí-iū-chit, khí-pún-chit, khí-kut-chit, kap khí-chiu cho·-chit tio̍h-ài khai-sí hoat-io̍k. Gín-á-khí tī seⁿ-kiáⁿ-tē lāi-té tē-6 chì tē-8 lé-pài khai-sí hêng-sêng, ah tōa-lâng-khí tī seⁿ-kiáⁿ-tē ê tē-20 lé-pái khai-sí hêng-sêng. Ká-sú chhùi-khí bô tī chit-ê sî-chūn khai-sí hoat-io̍k, in tio̍h bē hoat-io̍k. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
|
Richard Clayderman, 1953 nî 12 goe̍h 28 ji̍t chhut-sì, sī Hoat-kok ê chi̍t-ê kǹg-khîm-ka. Clayderman goân-lâi ê miâ-jī kiò chò Philippe Pagès, tī Hoat-kok Pa-lí chhut-sì, 6 hoè khai-sí o̍h kǹg-khîm, 12 hoè ê sî-hāu hō͘ Pa-lí Im-ga̍k Ha̍k-īⁿ ( Conservatoire de Paris) lo̍k-chhú. 1976 nî, im-ga̍k chè-chok-jîn Olivier Toussaint kap Paul de Senneville chhiáⁿ i chò im-ga̍k choan-chi̍p lo̍k-im, i toâⁿ kǹg-khîm-khek Ballade pour Adeline ( Hō͘ Adeline ê Ballad), chia choan-chi̍p tī 38 ê kok-ka boē chhut 2200 bān tiuⁿ. Kin-á-ji̍t Richard Clayderman sī sè-kài chhut-miâ ê kǹg-khîm-ka, ū 1,300 khek kǹg-khîm-khek. I tī 2010 nî kap Typhaine kiat-hun, hiān-chāi seng-oa̍h tī Hoat-kok Île-de-France ê Saint-Ouen. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
Khí-kho ê tńg-se̍h chhiat-siah kang-kū chú-iàu sī pau-koah bôa-chiam ( bur), géng-bôa ke-si ( abrading tool), kap thui-kim-châi ( polishing agent) chit 3 lūi. Pau-hâm ê hōan-ûi chiâⁿ-khoah, ùi tan to-mê ê lak-chǹg ( twist drill) kàu to to-mê ê chhiat-siah ê bôa-chiam, sīm-chì kúi-cha̍p-ê to-mê piàn-sêng bôa-iù kong-lêng ê bôa-chiam; ùi thoàⁿ-kǹg, o͘-kǹg, chia siāng-chē kúi-cha̍p-ê to-mê kàu soān-chio̍h bôa-chiam ū sǹg-bē-chheng ê soān-chio̍h lia̍p-á; tán-kàu thui-kim-châi, lia̍p-á sò͘-bok koh khah chē. Sui-bóng chia ê chē-chē ke-si ê gōa-piáu koh-iūⁿ, chhiat-siah kong-lêng chha-pia̍t chin-tōa, in lóng kāng-khoán ài keng-kòe tńg-se̍h, pháng ê tōng-chok chiah ē-sái hoat-hui in kò-pia̍t ê kong-lêng. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
Sin-káng bûn-su sī ùi kin-á-ji̍t Tâi-oân Tâi-lâm hit tah ê Pêⁿ-po͘-cho̍k siā-lí lâu--lo̍h-lâi ê thó͘-tē sòe--lâng, bé-bē, chioh-chîⁿ téng hong-bīn ê khè-iok bûn-su, khah-chá tī Tâi-oân-ōe ū hō͘-chò hoan-á-khè. Tùi bûn-su só͘ sú-iōng ê giân-gí lâi khoàⁿ, ū kan-na iōng Lô-má-jī ê Pêⁿ-po͘-oē tan-giân-gí bûn-su, oân-ná ū Hàn-bûn, Pêⁿ-po͘-oē tùi-chiò ê siang-giân-gí bûn-su. Taⁿ iok-lio̍k ū 140-gōa-kiāⁿ ū pó-chûn. Sui-jiân sī gián-kiù Pêⁿ-po͘ bûn-hòa, Tâi-oân chá-chêng le̍k-sú ê tin-kùi châi-liāu, put-jî-kò in-ūi Sin-káng-gí sit-thoân, taⁿ bián-kióng ū châi-tiāu kái-tha̍k ê ha̍k-chiá bô kúi-ê-á. ( Tha̍k choân-phiⁿ...)
|
|
|
